Trinaestojulski ustanak kao baklja slobode u porobljenoj Evropi
Svako pokoljenje ima svoje borbe. U danima koji su pred nama ,ovo je mozda najbolji trenutak da se prisjetimo borbe naših predaka.
Esej je plod rada nastave istorije na daljinu, a djelo je Ane Marije Finžgar ,učenice IV v odjeljenja.
Trinaestojulski ustanak kao baklja slobode u porobljenoj Evropi
„Trinaesti juli, 1941. godine, kada je Crna Gora vaskrsla iz pepela, i kada je cijelom svijetu obznanila da Crna Gora postoji…“ Ovako o jednoj prekretnici u istoriji Crne Gore govori istoričar Radoje Pajović. Nakon vijekova pod raznim okupatorskim vlastima, perioda nezavisnosti i pripajanja na kraju Jugoslaviji gdje se svela na Zetsku oblast ili Zetsku banovinu, u julu, treće godine rata, potvrđuje se duh crnogorskog naroda i ona grabi svoju slobodu. Međutim, osim što je Crna Gora, oslobodivši se italijanske okupacije, oslobodila teritorije ,pokrenula je mnogo veći oslobodilački pokret. Pobuna u Crnoj Gori poslužila je kao varnica koja je bljesnula čitavom porobljenom Evropom. Nagovijestila je slobodu i podstakla antifašističke pobune koje su slijedile.
Dok su Njemci odlučno marširali prema Sovjetskom Savezu i kada se činilo da je čitava Evropa u lancima faštista, u maloj Crnoj Gori gorjela je ideja o oslobođenju. Pripreme ustanka su počele u maju mjesecu 1941., nakon aprilskog sloma, a u zoru jednog trinaestog jula ustalo je na hiljade Crnogoraca protiv okupatora. U tom periodu u državi bila je aktivna italijanska divizija Mesina, snage oko 20 hiljada vojnika i oficira. Uzevši u obzir blizinu Albanije, italijanski okupator je smatrao da je to dovoljno. Tamo je bila u pripravnosti njihova IX armija, koja je bila namijenjena regulisanju mogućih problema sa Jugoslavijom i Grčkom. Međutim, s početkom u Virpazaru, plamen otpora se brzo proširio čitavom državom. Ideja o slobodi bila je zarazna; do početka ustanka formirano je 286 grupa od ukupno 6200 boraca. Grupe su bile formirane od članova KPJ, starijih članova SKOJ-a i bliskih prijatelja KPJ. U cilju prikupljanja još vojne snage, u brdima i šumama oni su organizovali vojnu obuku svih koji su bili zainteresovani za borbu za slobodu. Aktivni oficiri i podoficiri bili su zaduženi za njihovo obučavanje, a žene su se obučavale za rad u sanitetu. Posljednji sastanak pred ustanak, održan je 8. jula u Stijeni Piperskoj. Tu je Milovan Đilas, delegat Komunističke partije, upoznao Crnogorce i njihovo rukovodstvo sa stavovima KPJ. Za dan ustanka određen je 13. jul, nedelja, dan kada vojska inače odmara, u nadi da će uhvatiti okupatora nespremnog.
Od jutra 13. jula 1941. pa narednih dana , 32 000 ustanika našlo se pod oružjem. To je bila brojka koja je predstavaljala oko 65% vojno sposobnog stanovništva Crne Gore. Brojka ustanika prvog jutra bila je manja, ali plamen nade i želje slobodno je gorio i ubrzo zahvatio sve krajeve Crne Gore.
U roku od samo nedelju dana oslobođeni su Virpazar, Danilovgrad, Kolašin, Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Šavnik, Žabljak, Grahovo – što je predstavljalo tri četvrtine Crne Gore. Nisu oslobođeni gradovi koji su imali najjača okupatorska utvrđenja, Cetinje, Podgrorica, Nikšić i Pljevlja. Opštenarodni ustanak iznenadio je okupatora, i dok su se italijanske vlasti mučile sa povratom kontrole nad okupiranim teritorijama , ustanici su uspostavljali svoju vlast. Nakon što su ukinuli okupatorsku i domaću vlast, u ovim oslobođenim gradovima i selima ustanovljena je privremena ustanička vlast.
Iako su ustanici imali značajne uspjehe, i iako je u nekoliko dana od početka ustanka poginulo 735 italijanskih vojnika, oko 1120 ranjeno i oko 2070 zarobljeno, situacija se mijenja kada okupator dovodi pojačanje. Mjesec dana nakon početka ustanka, ustanak je ugašen. Ostaje, međutim, odjek koji je prodrmao Evropu, a otpor crnogorskog naroda i borbu za slobodu komentarišu uticajne evropske ličnosti kao izuzetno važan događaj.
Pucanj koji je tog trinaestojulskog jutra odjeknuo Crnom Gorom, kao eho prenio se kontinentom. Dok se cijela Evropa gušila pod pritiskom nacifašističke sile, i kada su upravo sile Osovine bile na svom vrhuncu, jedan mali narod osmjelio se da drži baklju u rukama i pokaže put. Uticaj Crnogoraca bio je svakako jak i na njihove komšije. Nedugo nakon pobune u Crnoj Gori, svi jugoslovenski narodi pozvani su na opšti ustanak. Komunistička partija Jugoslavije 25. jula 1941. objavila je proglas narodima Jugoslavije u kome je pisalo: „Kucnuo je čas da se digne čitav narod u borbu za svoju slobodu!“ Ovo nam sve govori da se odjek onog prvog pucnja jednog jula i te kako osjetio. Varnica nastala u Crnoj Gori, zahvatila je čitavu Jugoslaviju i bila jedan od pokretača opšteg ustanka koji je slijedio. On je naišao i na međunarodni odjek, a smjelost jednog malog naroda motivisala je na borbu. O Crnogorcima i njihovom podvigu čitalo se u priznatim svjetskim novinama. Čitali su ljudi na zapadu o spjevu slobode jednog naroda, pamtili, a neki i slijedili .
Boreći se sa svojim lancima i prijetnjom velike fašističke čizme, zamaskiranu u kvazi-nezavisnost i obećanja okupatora, Crnogorci su svojom varnicom zapalili baklju slobode za Evropu. Pobuna 13. jula poslužila je kao važna poruka o neophodnosti otpora, otpora i nemirenja sa fašističkom okupacijom. Oslobodilački zanos i ponos Crnogoraca izrastao je u revolucionarni pokret – a to nam je upravo dokaz da jedan mali narod može da igra veliku ulogu u krupnim svjetskim stvarima. Dati nadu i polet porobljenoj Evropi upravo je to – krupna svjetska stvar.
